БЮРО КИЄВО-ГАЛИЦЬКОГО ВЕРХОВНОГО АРХИЄПИСКОПСТВА УГКЦ

© Dyda Konrad, 2017

 Fenomen religii towarzyszy ludzkości od samego początku jej istnienia. Zjawisko religijności, przybierającezorganizowanieramy determinowane poprzez wierzenia i wypływający z nich kult tworzyło podstawę utworzenia społeczności skupionej wokół wyznawania tej samej wiary. Wraz z wytworzeniem się organizacji politycznych zaszła potrzeba określenia wzajemnych relacji pomiędzy strukturą państwową a wyznaniową.Przejście od form monizmu – skupienia władzy państwowej i religijnej w osobie jednego władcy – do dualizmu tj. wyróżnienia dwóch, niezależnych od siebie podmiotów władzy: świeckiej i duchownej łączy się z pojawieniem się chrześcijaństwa. Słowa Chrystusa: „Oddajcie Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga” (Łk 20,25) uznaje się za klasyczną formułę dualizmu chrześcijańskiego. Oczywiście historia chrześcijaństwa, najpierw podzielanego na wspólnoty wschodu i zachodu, a następnie dalej w wyniku reformacji ukazuje wiele różnych form relacji pomiędzy „władzą świecką” i „duchowną” (np. cezaropapizm w wersji wschodniej i zachodniej, jurysdykcjonalizm protestancki i katolicki)^[2]. 

Historię państwowości polskiej tradycyjnie datuje się od chrztu księcia Polan Mieszka w 966 roku. Przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku rzymskim miało wiekopomne konsekwencje dla dziejów Rzeczypospolitej, a w ówczesnych realiach politycznych stanowiło normalizację polityczną młodego państwa^[3]. Dzieje Polski zostały naznaczone różnorodnością wyznaniową jej mieszkańców.Sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie dopiero po II Wojnie Światowej, kiedy wraz ze zmianą granic Rzeczypospolitej, jej mieszkańcy w ponad 95% stanowili wyznawców Kościoła Rzymskokatolickiego. Stan ten co do zasady trwa do dziś. Zasadnicze znaczenie dla współczesnych norm polskiego prawa wyznaniowego mają trudne doświadczenia okresu komunizmu, kiedy to „władza ludowa” z wielką gorliwością zwalczała wszelkie przejawy religijności związane głównie z działalnością Kościoła Katolickiego. Zasada oddzielenia Kościoła i państwa wpisana w Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 roku^[4]. W okresie PRL wydano szereg aktów prawnych bezpośrednio godzących w wolność sumienia i wyznania, swobodę działalności Kościoła, czy obecność religii w życiu publicznym^[5]. W tamtym okresie „oddzielenie” faktycznie oznaczało wrogość wobec religii i Kościoła oraz jej aktywne zwalczanie przez organy państwowe. Stąd też we współczesnym prawodawstwie nie używa się ani terminu „rozdział” ani „oddzielenie” Kościoła i państwa.

Na podstawową strukturę prawa wyznaniowego Rzeczypospolitej Polskiej obecnie składają się akty prawa różnego rzędu. Przede wszystkim należy tu wymienić obowiązującą Konstytucję z 1997 roku^[6], Konkordat zawarty pomiędzy Rzeczypospolita Polską a Stolicą Apostolską z 1993 roku^[7], ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ⁸ oraz 15. ustaw określających w sposób indywidualny sytuację niektórych związków wyznaniowych ^[8] .  Oczywiście,  ze względu na specyfikę prawa wyznaniowego na system jego źródeł składa się wiele innych aktów prawnych właściwych dla regulacji stosunków z zakresu prawa publicznego i prywatnego. W związku z na członkostwem Polski w Unii

Europejskiej ważne miejsce w systemie źródeł polskiego prawa wyznaniowego zajmuje prawodawstwo wspólnotowe. Należy pamiętać, że zgodnie z traktatami europejskimi określenie stosunków pomiędzy państwami członkowskimi a wspólnotami konfesyjnymi nie należy do kompetencji wspólnoty. 

Fundamentalnym pojęciem dla określenia zasad relacji pomiędzy państwem a wspólnotami religijnymi w Rzeczypospolitej Polskiej jest „związek wyznaniowy”. Zgodnie z definicją legalną zamieszczoną w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania związek wyznaniowy jest to wspólnota powołana w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej posiadająca własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe (art. 2 ust. 1). Aby móc zarejestrować taką wspólnotę należy złożyć wniosek o wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (obecnie jest to minister właściwy do spraw wyznań religijnych). Wniosek ten musi zostać podpisany przez 100. obywateli polskich posiadających pełną zdolność do czynności prawnych¹. Zgodnie z tą samą ustawą organ rejestrowy odmawia dokonania wpisu, jeżeli wniosek zawiera postanowienia pozostające w sprzeczności z przepisami ustaw chroniącymi bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie, moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób (art. 33 ust. 3). Podstawowym skutkiem wpisania związku wyznaniowego do rejestru jest uzyskanie przez niegoosobowości prawnej oraz „uregulowanie sytuacji prawnej”. Drugi z tych terminów jest niezmiernie istotny ze względu na reżim polskiego prawa, gdyż tylko związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej mają prawo np. do nauczania religii w szkołach publicznych, korzystania z preferencyjnych zasad rozliczania podatków, domagania się ochrony prawnokarnej, czy podjęcia rokowań z Radą Ministrów w celu uchwalenia tzw. ustawy indywidulnej. Obecnie w Polsce działa 174 związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej. Niekiedy w przepisach polskiego prawa używa się sformułowania „kościoły i inne związki wyznaniowe”. Jest to tylko rozróżnienie w sferze nazw, wszystkie kościoły są związkami wyznaniowymi, ale nie wszystkie związki wyznaniowe są kościołami. Przyjęcie takiej nazwy zależy wyłącznie od woli danego związku wyznaniowego.

Jednocześnie przepisy polskiego prawa nie przewidują obowiązku rejestrowania związków wyznaniowych². Wspólnoty te, realizujące indywidulną wolność sumienia i wyznania członków, mogą działać poza reżimem właściwego rejestru, a co za tym idzie nie uzyskując statusu „uregulowania sytuacji prawnej”. Położenie tego typu wspólnot właściwe zbliżone jest do tzw. stowarzyszeń zwykłych – istniejących bez formalnej akceptacji władz państwowych. Stąd też istnienie tzw. sekt nie jest formalnie zabronione przez polskie prawo. Dopiero w sytuacji, gdy tego typu grupy łamią przepisy powszechnie obowiązującego prawa mogą podlegać jurysdykcji organów państwowych  i ponosić odpowiedzialność

Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 1726); Ustawa z dnia 13 maja 1994 r.  o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 43); Ustawa z dnia 13 maja 1994 r.  o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 483); Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r.  o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r., poz. 1712); Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r.  o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 169); Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r., poz. 1889);Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r., poz. 1599.);  Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich  w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2014 r., poz. 1798); Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 44); Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r.  o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 14);Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2015 r., poz. 13); Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji duchownej (Dz. U. Nr 38, poz. 363, z późn. zm.); Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r.  o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 240, z późn. zm.);  Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r.  o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 241, z późn. zm.). ¹ Zgodnie z polskim prawem pełną zdolność do czynności prawnych osoba fizyczna uzyskuje po ukończeniu 18.

roku życia. Poza tym pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje kobieta, która po ukończeniu 16. roku życia zawarła za zgodą sądu małżeństwo. 

² Zob. Utworzenie oraz rejestracja związku wyznaniowego jako przejawy wolności religijnej, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, 18(2016), s. 123-134.

na zasadach ogólnych. Polskie prawo nie definiuje pojęcia „sekty”. W doktrynie uznaje się za nie „wspólnotę o charakterze religijnym, mającą własny, indywidualny światopogląd, działającą w pewnych ramach organizacyjnych, izolującą się od reszty społeczeństwa oraz silnie akcentującą rolę przywódcy”¹.

Podstawowe ramy dla prawnego położenia związków wyznaniowych w Polsce określa obowiązująca Konstytucja, a dokładnie jej art. 53 i 25. Pierwszy z nich stanowi gwarancję wolności sumienia i wyznania (określanej w Polsce niekiedy wolnością sumienia i religii) w wymiarze indywidualnym, natomiast drugi określa instytucjonalne relacje pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi. Polski ustrojodawca w art. 53 określił przykładowy katalog zachowań uzewnętrzniających wolność sumienia i religii, tj. wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Z kolei relacje pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi zostały w Polskiej Konstytucji określone na mocy następujących zasad: autonomii i niezależności państwa i kościołów, współdziałania tych podmiotów dla dobra człowieka i dobra wspólnego, bezstronności światopoglądowej władz publicznych, bilateralnego określania wzajemnych stosunków, równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych. Obecnie każda z tych zasad posiada ugruntowaną wykładnięw orzecznictwie sądów oraz doktrynie prawa². 

Współcześnie bardzo trudno jednoznacznie zakwalifikować stosunki państwo-kościoły w Polsce jako „rozdział” bądź „powiązanie” obydwu wspólnot. Polski system posiada cechy zarówno pierwszego (brak religii oficjalnej, instytucjonalne rozdzielenie państwa i wspólnot wyznaniowych, niedotowanie działalności kultowej), jak i drugiego (obecność symboliki chrześcijańskiej w miejscach publicznych, współdziałania państwa i kościołów np. w sferze pomocy społecznej, nauczanie religii w szkołach publicznych). Zasadniczą cechą polskich rozwiązań wyznaniowych jest przyznanie związkom wyznaniowym autonomii (samorządności, określania własnym prawem) w zakresie tzw. spraw własnych, np. kultu, doktryny, zasad przyjmowania członków, finansowania działalności wspólnoty przy jednoczesnym współdziałaniu państwa z tymi organizacjami w wielu sferach. Bez wątpienia prawna pozycja związków wyznaniowych w Polsce jest najsilniejsza spośród wszystkich organizacji pozarządowych. Jednak zarzuty co do np. wyznaniowego charakteru Rzeczypospolitej Polskiej są raczej refleksem rozważań natury socjologicznej. Po prostu struktura wyznaniowa współczesnej Polski determinuje skojarzenia, a raczej przesądy, co do rzekomo katolickiego państwa wyznaniowego jakim miałaby być Polska. 

¹ H. Misztal, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 5.

²P. Stanisz, Instytucjonalne formy dialogu państwa ze związkami wyznaniowymi w Rzeczypospolitej Polskiej, w: Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobry wspólnemu, red. W. Uryszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014, s. 35n; Tenże, Konstytucyjne zasady określające relacje państwa z Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi: autonomia i niezależność oraz współdziałanie, w: Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015, s. 171; Tenże, Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo – kościół. Zasada autonomii i niezależności, w: A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 81-83. 

[1] Autor jest magistrem prawa oraz magistrem licencjatem prawa kanonicznego. Od października 2016 roku doktorant w Katedrze Prawa Wyznaniowego w Instytucie Prawa na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. W swojej pracy naukowej zajmuje się zagadnieniami wolności sumienia i wyznania, historią relacji państwo-Kościół w okresie PRL oraz kanoniczną koncepcją męczeństwa. 

[2] Zob. J. Krukowski, Kościelne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013, s. 10-91.

[3] J. Topolski, Historia Polski, Poznań 2012, s. 43.

[4] Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232. 

[5] H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe. Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1997, s. 169-355.

[6] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483, z późń. zm. 

[7] Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U. 1998 nr 51 poz. 318. ⁸Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U. 1989 nr 29 poz. 155, z późń.

[8] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego  w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2013 r.,poz. 1169, z późn. zm.), Ustawa z dnia z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego